بسمه تعالی
بنابر آنچه از کلام الهی و روایات اهل بیت (ع) بر می آید، مخلوقات و بخصوص انسان در سیر زندگی خود در عوالم مختلفی از جمله عالم ذر، عالم دنیا، عالم برزخ و عالم قیامت و آخرت حضور دارند. نکتۀ قابل بررسی در این بین اینست که آیا مادۀ هر یک از عوالم فوق که برای تحقق صورت موجودات به کار می رود، مادۀ جداگانه ای است. یعنی بنابر آنچه حداقل بین عامه مومنان مشهور است، در سیر موجودات در بین این عوالم، با ورود به هر عالم بساط عالم قبل کاملا برچیده می شود و عالم و مادۀ جدید و بی ارتباطی به عالم پیشین گسترده می شود، یا می توان استنباط کرد که مادۀ این عوالم ارتباطی با هم دارند و یا حتی ممکن است مادۀ هر عالم با تغییراتی مادۀ عالم پس از خود نیز باشد.
چنانچه به بیان مراحل آفرینشِ جهان در کلام الهی (سوره مبارکه فصلت آیه 11 و آیات متعدد دیگر) و کلام امیر المومنین علی علیه السلام (نهج البلاغه خطبه اول) و تفاسیری که بر این دو کلام نورانی نگاشته شده و همچنین نظرات دانشمندان علوم تجربی توجه نماییم در می یابیم که مادۀ آغازین آفرینش ماده ای یک شکل، ساده و گازی بوده است که با عنوان دخان از آن یاد می شود و سپس در اثر کنش و واکنش های میان اجزای این مادۀ ساده، بتدریج سایر اشکال ماده و صورت موجودات در دنیا پدیدار شده اند و در قرآن مجید این سیر با عبارت خلق آسمان ها و زمین در شش دوره یا روز یاد شده است (سوره مبارکه حدید آیه 4 و آیات متعدد دیگر). از سویی دیگر در حکمت اسلامی مطرح می شود که در عالم ذر همه موجودات ابتدائا با نظری یکسان از سوی پروردگار مورد خطاب قرار گرفته و بر اساس نحوه اجابتِ خطابِ الهی، مسئولیت و جایگاه خود را در آفرینش یافته و به تدریج به عالم دنیا وارد شده اند. حال چنانچه این دو موضوع یعنی “حضور همانند نفوس در عالم ذر” و “یک شکل و ساده بودن ماده در ابتدای خلقت” را توأمان مورد توجه قرار دهیم شباهت بسیاری بین این دو ملاحظه خواهیم کرد. لذا با در نظر گرفتن این مطلب که ماده، مصالحِ ساختارِ صورت موجودات است و همچنین لحاظ این مطلب که بین سیرت و صورت هر چیز (شامل موجودات و فرایندها) تناسب بر قرار است، در اینجا ادعا می شود که صورت و مادۀ ساده جهان در ابتدایی ترین لحظات خود همان صورت و مادة عالم ذر است و نیز فرایند سیر ماده از عالم ذر به عالم دنیا به صورت تدریجی و با تحقق قابلیت های نهفته در ماده از طریق ترکیب شدن مواد ساده و در نهایت با تشکیل مادۀ مورد نیاز عالم دنیا، انجام گرفته است.
اما در مورد آینده و مادۀ عالم قیامت و آخرت چه؟ آیا می توان در خصوص ارتباط مادۀ کنونی با مادۀ عالم قیامت و آخرت نیز به اظهار نظر پرداخت؟ گمان می شود که در این باره نیز مطلب قابل بیان است. در قرآن مجید در مورد اوضاع و احوال دنیا در هنگام برپایی عالم قیامت اشارات فراوانی وجود دارد. در قرآن مجید تغییرات ظاهری جهان در هنگامه بر پایی قیامت (آیات ابتدایی سوره مبارکه تکویر و انفطار و آیات متعدد دیگر) به صورت بروز لرزش های فوق العاده شدید، مسطح شدن زمین، زیر و رو شدن آن، حلاجی شدن کوهها، تغییرات عمده در وضع دریاها، آب ها، ستارگان و نظایر آن بیان شده است اما در هیچ کجا اشارتی به نابودی کامل و از بین رفتن آسمان ها و زمین نشده است. همچنین قرآن در یک مورد در این مورد اظهار نظر می نماید که در آن روز زمین به غیر این زمین تبدیل می گردد (سوره مبارکه ابراهیم آیه 48) که حکایتگر این مطلب است که زمین قیامت همین زمین دنیا با انجام دگرگونیهای بسیار در آن است. در مواضع دیگری نیز در قرآن مجید، ابعاد بهشت به پهنای آسمان ها و زمین تعبیر شده است (سوره مبارکه آل عمران آیه 133 و سوره مبارکه حدید آیه 21) که می تواند حکایتگر این باشد که مادۀ آخرت همان مادۀ دنیا با تغییرات شگرفی است که در آن و در آستانه قیامت و در طول آن رخ می دهد. همچنین در سوره مبارکه هود آیات 107 و 108 خداوند متعال اشقیا و سعدا را تا زمان برقراری آسمان ها و زمین در جهنم و بهشت جاودانه می داند. در واقع می توان اینگونه گفت که مادۀ موجود فعلی دارای قابلیتهای نهفته ای در خود است که با وقایع روز قیامت و تاثیرات آن بر مادۀ کنونی، این قابلیت ها آشکار شده و مادۀ موجود به مادة لطیف مورد نیاز قیامت و آخرت تبدیل می گردد. در این میان در خصوص عالم برزخ سخنی به میان نیامد و لذا این پرسش قابل طرح است که مادۀ عالم برزخ با توجه به وجود آن در حال حاضر تا قبل از قیامت چگونه فراهم است. برای توجیه این مطلب از مثال آب و تبخیر بهره می گیریم. هر چند راه حل اصلی تبدیل آب به بخار جوشش آن است اما آب در اثر حرارت اندک موجود در مجاورت آن نیز به بخار تبدیل می گردد. شاید سخن پروردگار در قرآن مجید که آیا نمی بینند که ما از اطراف زمین می کاهیم (سوره مبارکه رعد آیه 41 و سوره مبارکه انبیاء آیه 44) اشارتی به همین مطلب باشد که پیش از قیامت نیز بخشی از مادۀ دنیا در اثر مواردی نظیر حوادث و بلایای طبیعی که باعث بروز دگرگونیهای زیادی در عالم می شوند و خود حکایتگر حوادث عظیم بر پایی قیامت نیز هستند، به مادۀ عالم برزخ تبدیل می شود.
به عنوان نتیجه گیری از این بحث می توان گفت همانگونه که از مادۀ سادۀ ابتدای خلقت، ماده کنونی دنیا شامل اشکالی نظیر مایعات و جامدات پدید آمده است که در ابتدای امر تولیدشان از آن ماده گازی شکل بعید به نظر می رسیده است، ماده کنونی نیز در اثر تغییرات و دگرگونی های عظیم قیامت با توجه به قابلیتهای نهفته در خود به ماده لطیف عالم قیامت و آخرت تبدیل خواهد شد. در واقع اصل ماده در تمامی عوالم یکسان بوده و در سیر بین عوالم مختلف اشکال مختلف ماده بصورت ساختارهای جدید که برای صورتگری موجودات آن عالم مناسب باشد پدیدار می گردد.
الحمد لله رب العالمین
مهدی عرفانی